یکی از مقاطع مهم تاریخ ایران در عصر خلافت عباسی(132-656ق) گذشته است. خلفای عباسی با استفاده از تجربه های تاریخی حکومت های اموی، ساسانی و بیزانس دولتی پیشرفته و متمدن را تشکیل دادند. کتاب «خلفای بزرگ، عصر طلایی امپراطوری عباسی»، نوشته امیرا ک. بنیسن یکی از آثار قابل توجهی است که درباره خلافت عباسی و دستاوردهای اقتصادی و فرهنگی آن به نگارش درآمده است.

این کتاب از یک مقدمه و شش فصل تشکیل شده است که عبارتند از: 1. دریای پرآشوب: سیاست های خلافت عباسی 2.  از بغداد تا کوردوبا: شهرهای اسلامی 3. شاهزاده و گدا: زندگی و جامعه در عصر عباسی 4. جریان حیاتی امپراطوری: تجارت و تجار در عصر عباسی 5. عصر طلایی بغداد: رنسانس علمی در جهان اسلام و 6. میراث عباسی.

همان طور که از عناوین فصل ها بر می آید، محتوای کتاب عمدتا تاریخ اجتماعی است. این کتاب با استفاده از منابع بسیار، فهم جدیدی از تمدن عصر عباسی ارائه می دهد. از این رو پس از مروری کوتاه بر وقایع سیاسی به سراغ جامعه اسلامی و مسائل اقتصادی، علمی، قوانین و مقررات زندگی روزمره مردم می رود. 

فصل اول: «دریای پرآشوب: سیاست های خلافت عباسی» به مرور تاریخ سیاسی خلافت عباسی از شکل گیری تا دوره جنگ های صلیبی می پردازد. در فصل دوم «از بغداد تا کوردوبا: شهرهای اسلامی» بر سرزندگی و تنوع در مراکز شهری تاکید می کند. یکی از نقاط قوت این کتاب توجه به دستاوردهای جهان اسلام، مغرب و اندلس است. در این میان شهرهای بغداد و کورودبا مورد توجه بیشتری قرار می گیرند.

در سه فصل بعد «شاهزاده و گدا: زندگی و جامعه در عصر عباسی»، «جریان حیاتی امپراطوری: تجارت و تجار در عصر عباسی» و «عصر طلایی بغداد: رنسانس علمی در جهان اسلام» بنیسن به ساکنان سرزمین های اسلامی می پردازد از حاکمان و دربار گرفته تا شاعران، گدایان و تن فروشانی که در معابر روزگار می گذرانند و کشاورزان  و دامدارانی که در حومه شهرها به سر می برند و حضور آنها کمتر به حساب می آید.  بنیسن بخش مهمی را نیز به زندگی بازرگانان و نوع فعالیت های آنها اختصاص داده است.

بنیسن در این کتاب به زندگی شهری و پیچیدگی های آن در عصر عباسی می پردازد. پیچیدگی هایی که در گفتگوها، کتاب ها، مدارس، شعر و کالاهای متنوع آن نمود می یابد. نویسنده بر این باور است که اندیشمندان حاکمان عصر عباسی به این آگاهی رسیده بودند که از بغداد می توان مهمیز قدرت غرب و شرق و نیز نبض علم اروپا، مناطق مدیترانه ای، شرق نزدیک  و آسیا را به دست داشت. برای انجام این کار می بایست فرصت گسترش یک حوزه فهم عمومی را داد، حوزه ای که کنه دین اسلام و مشروعیت خلفا و دیگر حامیان آن را قبول داشته باشد و در کنار آن به سنت های مردمی فرصت رشد و بالندگی دهد. ترجمه علوم کلاسیک اسلامی توسط مسیحان و یهودیان سریانی صورت می گرفت. پزشکی، نجوم، ریاضیات و فلزکاری از علوم مورد توجه در این دوره بود.

فصل آخر «میراث عباسی» به حیات فکری عصر عباسی می پردازد. در این فصل اقدامات فرهنگی متنوع از تحلیل و تفسیر قرآن و سنت، شریعت، تا ترجمه آثار علمی و پزشکی یونانی مورد ارزیابی قرار می گیرد.  

کتاب با زبانی ساده و روان نوشته شده است و نویسنده با طرح موضوعات تازه و با سبکی پویا خواننده را درگیر متن می کند. بخش هایی که از منابع اصلی عربی استخراج شده بسیار به جا و گویای مطلب مورد بحث است. [1]

یکی از مدعاهای قابل توجه و مناقشه آمیزی که در این کتاب مطرح می شود آن است که بنیان های خلافت عباسی بیش از هرچیز مدیون سنت مدیترانه ای وشرق نزدیک است.[2]   نویسنده مبتنی بر این مدعا میان تمدن اروپایی که در دوران رنسانس پای در راه شکوفایی گذاشت و تمدن اسلامی که در عصر عباسی به اوج عظمت رسیده بود ارتباطی تنگاتنگ می داند: «رنسانس پدیده ای اروپایی بود، اما تولد دوباره دانش کلاسیک تا حدودی بستگی به حفظ و توسعه آن توسط عربی زبان ها درسرزمین های اسلامی داشت. برای اندیشمندان اروپایی قرون دوازده تا شانزده میلادی این بحثی ستیزه جویانه بود. بسیاری از اندیشمندان و دانشمندان عربی اسلامی در محافل دانشگاهی اروپایی بسیار نام آشنا بودند و عربی یکی از زبان هایی بود که تمامی دانشجویان کارشناسی ارشد در دانشگاه آکسفورد ملزم به دانستن آن بودند. تنها در عصر جدید است که ما این ارتباط را به فراموشی سپرده ایم. با این همه، در واقعیت تمام ما بخشی از تمدن انسانی هستیم که در خاورمیانه در قرن ششم میلادی آغاز می شود و تمام کسانی که بر جدایی آشتی ناپذیر غرب و اسلام تاکید می کنند می بایست از برج های خیالی خود فرود آیند و کمی تاریخ بخوانند» (بنیسن، 2009، 214).

مریم کمالی

بنیسن، امیرا، ک (2009). خلفای بزرگ: عصر طلایی امپراطوری عباسی، دانشگاه ییل: تاریس.