برج های ایرانی که اوج شکوفایی خود را در دوره سلجوقی (429-590) تجربه کردند به نمادی با شکوه از تاریخ میانه ایران تبدیل شده اند. در خصوص کارکرد این برج ها نظرات متفاوتی بیان شده ولی هرگز این مساله موضوع یک مقاله مستقل نبوده است. در این مقاله سعی می شود با تکیه بر دو برج نامدار طغرل در شهر ری و برج طغرل در مهماندوست دامغان به کارکرد این برج ها در دوره میانه بپردازیم. پس از بررسی نظرات و شواهد مختلف به نظر می رسد حکومت های مختلف در کنار استفاده از برج ها در علم نجوم و راهنمایی مسافران و نیز به عنوان مقبره، به کارکرد نمادین این برج ها توجه ویژه داشته اند و با بنای این برج ها فارغ از هرگونه بهره برداری نام حکومت و حاکمان خود را جاودانه می ساختند.

حکومت سلجوقی که در بنای ساختار قدرتمند خود به میراث حکومت های ایرانی پیش از خود از جمله آل بویه و آل زیار نظر داشت، بسیاری از سنت های معماری آنها از جمله بنای برج را با جدیت و البته با خلاقیت و نوآوری های بسیار دنبال کرد. برج های طغرل در شهر ری و مهماندوست دامغان از جمله این بناهاست که با نام موسس این سلسله جاودانه شده است.

برج طغرل شهر ری در بخش شرقی بقعه ابن بابویه قرار دارد. اکنون جای خانه ها و کوچه باغ هایی که پیشتر این بنا را در بر گرفته بودند (محیط طباطبایی، 1366، 28)، خانه های رنگ به رنگ، کارخانه ای پرحجم و مسجدی تازه ساز گرفته است. این بنا با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 22/5 متر و با اسکلتی استوانه ای ساخته از خشت و آجر جلوه گری می کند. به علت از میان رفتن کتیبه برج، تاریخ دقیق بنا هنوز مشخص نیست (گردشگر، 1387، 39) و آن را به دوره سلجوقیان و احتمالا عصر طغرل منسوب می کنند.

دربالای برج کتیبه ای آجری و به خط کوفه بوده که اکنون اثری از آن نیست و همین امر تشخیص کارکرد آن را دشوارتر می سازد. مدخل آن با دری زیبا و آرایش یافته تزئین یافته است. برای ماندگاری بنا تدابیر دقیقی اندیشیده شده است تا از زلزله های گاه به گاه ایران آسیبی به آن نرسد. گرچه گنبد مخروطی شکل آن بر اثر زلزله ازمیان رفته است (محیط طباطبایی، 1366، 28). سازنده این برج در کف آن در کنارهای دیوار، کانال های گذر هوا را تعبیه کرده که مانع از رطوبت دیوار و از بین بردن خرابی های ناشی از آن می شود.

دیوارهای برج و سقف آن طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا شود. با وجود آن که سقف آن از میان رفته است، باز می توان پژواک بلند صدا را دریافت کرد. بی تردید این تدبیر برای ایراد سخنرانی و چه بسا موسیقی صورت می گرفته است.

نمای بیرونی برج با 24 کنگره زینت یافته است که متناسب و با زاویه های بسته تمام سطح بیرونی برج را پوشانده اند. تقسیم برج به 24 بخش متناسب از کل برج ساعتی خورشیدی ساخته است. در بالای هر زاویه یک کنگره چهار و نیم دایره وجود دارد که بیانگر یک ربع ساعت است و در بالای آنها نیز شش مستطیل است که هر یک 10 دقیقه را نشان می دهد و سپس شیارهای ریزتری به عنوان دقیقه وجود دارد. کنگره ها دورتا دور این اثر به گونه ای طراحی شده که اگر چنان چه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا، کم کم یکی از کنگره ها روشن می شود و آفتاب درون آن می تابد. اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد نصف کنگره روشن می شود اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن می شود و اگر چنان چه دو ساعت بگذرد دو کنگره روشن می شود. دو ناودان شرقی و غربی آن ساعت سه و نه نشان می دهد و درهای شمال و جنوب ساعت شش و دوازده هستند (گردشگر، 39).

نمادی داخلی برج نیز به شکل استوانه ای و با دهلیزهای منظم طراحی شده است. اکنون در دل این دهلیزها که چه بسا برای ایجاد داربست برای انجام ساخت بنا احداث شده کبوتران لانه دارند و پژواک صدای آنها در داخل برج به زیبایی طنینی انداز می شود. سر در ورودی در هر دو بخش شمالی و جنوبی با تزئینات آجری و به صورت دهان شیری در حال غرش تزئین یافته است. همین تزئین و نمادپردازی معمار از برج شیری ساخته است که با حضور خود امنیتی پایدار در محیط اطراف خود ایجاد می کند. این بنا در دوره قاجار و به دستور ناصرالدین شاه مورد مرمت قرار گرفت حاجی ابوالحسن معمارباشی مرمت آن را عهده دار شد.[1]

یکی از کارکردهایی که به برج ها نسبت می دهند مقبره است. در خصوص برج طغرل و این که مقبره چه کسی است نقطه نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی از منابع از این برج به عنوان مقبره طغرل یاد کرده اند. (عبدالجلیل رازی، 1391، 476؛ سومر، 1380، 158). در دوره ناصرالدین شاه نیز که مرمت این کار از سر گرفته شد از برج به عنوان مقبره طغرل یاد شده است. محیط طباطبایی که قبر او در گوشه باغ قرار دارد نظریه متفاوتی را خصوص کارکرد این بنا عنوان می کند. او این برج را نه مقبره طغرل که برج زاویه و مقبره ابراهیم خواص عارف و صوفی معروف سده سوم هجری می داند. ابراهیم خواص (291 ه/904م) یکی از مشایخ صوفیه و از اقران جنید و نوری است که در بغداد به دنیا آمده (جامی، 137؛ شمس العلماء و دیگران، 1296، 6: 369) در ری اقامت داشته است (ابن جوزی، 4: 102). انتساب این بنا به ابراهیم خواص تا زمان شاه تهماسب صفوی ادامه داشت. توجه شاه تهماسب به مقبره شاه عبدالعظیم که می پنداشت نیای اوست- به اندازه ای سبب شهرت و قدرت او شد که نه تنها به رقابت با موقوفه زاویه ابراهیم پرداخت بلکه نام زاویه را هم به حضرت عبدالعظیم ملحق کرد و قبر باشکوه آن به نام برج یزید زبانزد عوام شد. البته برخی نیز معتقد بودند که اینجا محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک بوده است (محیط طباطبایی، 1366: 28).

برج طغرل مهماندوست دامغان نیز به لحاظ کارکرد موضوع مناقشاتی شبیه برج طغرل شهر ری است. مردم این منطقه از آن به عنوان مقبره امام‏زاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر می‏دانند و بهمین سبب نیز قریه‏ای که در جنوب این برج واقع شده است «امام‏آباد» نامیده‏اند. ولی نجاتی بی آن که برای آن کارکرد متفاوتی ارائه دهد این مساله را مغایر با واقعیت می داند (1347: 142).

برج آجری طغرل مهماندوست در سال 490 بنا شده است. این بنا که گنبدی مخروطی داشته و اکنون از گنبد آن اثری نمانده است 14 ذرع ارتفاع دارد. قطر آن از خارج 34 ذرع و از داخل 20/7 متر است. این برج دوازده کنگره با زوایه بسته دارد که عرض هر یک از آنها 23/1 متر است (نجاتی، 1347: 142). تزئینات آجری آن خصوصا حاشیه قرنیزهای بالای برج قطعات بزرگ آجر را طوری تراشیده اند که گوئی مانند چوب به وسیله اره کار کرده باشند و تمام پیچ و خمها و چین خوردگی های آجر را با لبه های تیز از کار درآورده اند و بر خلاف آجرکاری های دیگر ابنیه تاریخی که سائیدگی و پرداخت در آن دیده می شود در آجرکاری برج مهماندوست دقت و مهارت عجیبی به کار بسته اند که پس از گذشت قرن ها تیزی لبه تزئینات قرنیز با آن همه پیچ و خم آن از مسافت چندین متری پدیدار و مشخص است. بخشی از کتیبه آن که به خط کوفی نگاشته شده از میان رفته و تنها قسمت کمی از آن قابل خواندن است.[2]

تردیدی وجود ندارد که برج ها کارکردهای مختلفی در دوره میانه داشته اند. استفاده از آنها به عنوان مقبره از کارکردهای رایج این بناها بوده است. بویژه آن که در دوره های مختلف نیز مقبره های جدیدی در آنها بنا می شده است. استفاده از آنها در امور نجومی معمول بوده است، از جمله برج طغرل ری که خود ساختاری شبیه ساعت دارد. نیز در شب با افروختن آتش بر فراز برج مسافرانی که راهشان به نوعی به ری ختم می شد را راهنمایی می کردند.

همه اینها ولی مغایر با کارکرد نمادین برج ها نیست. بنای برج ها که در تمام تاریخ میانه بویژه عصر آل بویه (320-447) و آل زیار (310- 469) رواج یافته بود، در دوره سلجوقی (429-590) و با بنای برج های متعدد به اوج خود رسید. حکومت ها و معماران در خدمت آنها با هدف جاودانه ساختن قدرت و هنر خود بناهایی دقیق و اصولی و مقاوم در برابر حوادث طبیعی ساختند تا نام خود و دست کم ساختار قدرت حاکم را بر صفحه تاریخ جاودانه سازند.

مریم کمالی

منابع

کتاب

ابن جوزی، جمال الدین ابی الفرج عبدالرحمن (1375). سهیل زکار، اشراف مکتب البحوث و الدراسات، بیروت: دارالفکر.

    سلطانی، محمدعلی (1391). عبدالجلیل رازی قزوینی، روزگار و کتاب وی، ویراستار حسین پورشریف، قم، تهران: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سومر، فاروق، اغوزها (ترکمن ها) (1380). ترجمه آنا دردی عنصری،تهران: انتشارات حاج طلایی.

شمس العلماء، محمد مهدی و دیگران (1258)، نامه دانشوران ناصری، ، کاتب میرزا محمدرضا بن میرزا حبیب الله خاقانی شیرازی متخلص به صفا، مصحح، میرزا حسن طالقانی، تهران: مطبعه علی قلی خان قاجار.

مقاله

گردشگر، آریانا، برج طغرل آینده ای از هنر معماری با علم نجوم، اسفند 1387، ش 21، 39.

محیط طباطبایی، سید احمد، برج طغرل یا مقبره ابراهیم خواص، کیهان فرهنگی، تیر 1366، ش 40، 28-29.

مصطفوی، سید محمدتقی، برج مهماندوست، یغما، دی 1347، ش 244، 570-571.

موسوی، سیداحمد، برج طغرل کجاست، کیهان فرهنگی، مهر 1366، ش 43، 25-27.

نجاتی، رحمه الله، برج مهماندوست دامغان، یغما، آبان 1347، شماره 242، 441-442.