کتاب تغییرات اجتماعی در تاریخ میانه ایران (۶۲۸-۱۳۲ ق/۱۲۳۱-۷۵۰ م): از چشم‌انداز تاریخنگاری پارسی یک پژوهش مفصل میان‌رشته ای است که با استفاده از یک چارچوب جامعه‌شناسانه به کندوکاو در کتابهای تاریخی دست اول به زبان پارسی پرداخته است. این کتاب با تدارک زوایای دیدی جدید، تاریخ میانه ایران را از پیش زمینه‌های برآمدن سلسله های ایرانی تا به سرانجام رسیدن آن و سقوط توسط مغولان بررسی و کاوشی موشکافانه کرده است.
مقدمه کتاب با معرفی شاخصه‌های تاریخ‌نویسی به زبان پارسی آغاز می‌شود و چارچوب نظری ساخت‌یابی آنتونی گیدنز که در این پژوهش از آن استفاده شده بررسی می‌گردد. در ادامه می‌آید که چگونه این نظریه جامعه‌شناسانه با تکیه بر همراستایی توامان کنشگران و ساختارها در تغییرات اجتماعی می‌تواند در تحلیل وقایع تاریخی کارآمد باشد و اجزا هر تغییر اجتماعی چون قدرت، ساختار و کنش در بستر زمان و مکان تشریح شود. «عنوان این کتاب تغییرات اجتماعی است و نه تاریخ اجتماعی از اینرو نگاهی جامعه‌شناسانه به روندهای تاریخی در مناسبت با قدرت و اجزا آن است.» این جمله آغاز قسمتی است که نویسنده مرزبندی مشخص کتاب با تاریخ اجتماعی را تشریح کرده است.
یکی از بخشهای مهم و قابل توجه این مقدمه بررسی و تحلیل منابع مورد استناد در کتاب است که غالب کتابهای مهم نگاشته شده در مورد تاریخ میانه ایران به زبان‌های غیر پارسی و منابع دست اول به پارسی را شامل می‌گردد که این خود به فهرستی قابل اتکا در بررسی‌های آتی تاریخی دوره میانه ایران تبدیل شده است. همچنین با نگاه نقادانه به این منابع راهبردهای تحلیل جامعه‌شناسانه از روندهای تاریخی مندرج در این منابع بررسی می‌شود. نکته قابل توجه در این بخش آن است که فهرستی از کتابهای دست اول دوره میانه ایران به دست می‌دهد که به زبان انگلیسی ترجمه شده است، نظیر این فهرست متاسفانه تاکنون تهیه نگردیده است. همچنین در مورد سایر کتابهای دست اول به زبان پارسی که تقریبا همزمان با رویدادهای تاریخی مورد تحلیل در بین قرون ۸ تا ۱۳ میلادی نوشته شده ضمن ارجاعات بسیار به این کتاب‌ها بخشهای مهم و متعددی از آنها به زبان انگلیسی فراهم شده است. به عنوان مثال، کتاب گرانقدر تاریخنامه طبری که به زبان انگلیسی ترجمه نشده با ارجاعات متعددی که در متن بدان می‌شود بخشهای بسیاری از آن به این زبان در دسترس پژوهشگران قرار می‌گیرد.
فصل اول با بررسی ساختارها و کنشگران در تاسیس خلافت عباسی به واکاوی منابع دست اول نظیر تاریخ بلعمی در بازتاب تغییرات اجتماعی آنزمان می‌پردازد کارکرد ساختارهایی چون دعوت و امامت و اقدامات کنشگرانی مانند برمکیان و ابومسلم در این بخش مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
در فصل دوم مسیر تشکیل حکومت های ایرانی بررسی می‌شود. ابتدا در سایه خلافت عباسی تشکیل حکومت مستقل طاهریان مورد تحلیل قرار گرفته و پس از آن روند تغییرات اجتماعی دوره سامانیان در تحولاتی چون احیای فرهنگ ملی ایران مطرح می‌گردد. به چالش کشیده شدن قدرت خلیفه عباسی و زمینه‌سازی استقلال کامل حکومتهای ایرانی بخشی مهمی ازتغییرات اجتماعی دوره صفاریان را تشکیل می‌دهد. اینکه که چگونه منطقه‌ای مثل طبرستان که از حمله اعراب در امان مانده و هنوز مسلمان نشده و بر کیش زردشتی بودند با دعوت از کنشگری شیعی برای حکومت برخود به اولین سلسله شیعی در ایران تحت علویان طبرستان تبدیل شد از منظر کتابهای چون تاریخ طبرستان ابن اسفندیار بررسی می‌شود و تغییرات اجتماعی این تحول مهم و شورش‌ها و سرکوب خیلی زود همین مردم خودخواسته تحلیل می‌شود. در نهایت ساختارها و کنشگران آل بویه است که نحوه غلبه آنان برخلافت عباسی بررسی و تغییر اجتماعی بازتاب یافته در کتب مورخان از حفظ ساختار خلافت با وجود تسخیر آن مورد مداقه قرار می‌گیرد.
فصل سوم با واکاوی منابع دست اول بسیار مهمی چون تاریخ بیهقی و سلوجقنامه به تغییرات اجتماعی در تشکیل ساختار سلطنت زیر حکومتهای غزنوی، سلجوقی و خوارزمشاهی می‌پردازد. ساختارهای قدرتمند چون دیوانسالاران ایرانی و کنشگرانی مانند اسماعیلیان و فاطمیان زوایای پیچیده و درهم‌تنیده از تغییرات اجتماعی را در این دوره ساخته است که سعی می‌شود با مراجعه به روایت های تاریخی نگاهی نو به این زمانه پرآشوب افکنده شود. در ادامه سعی شده است زمینه‌های هجوم هولناک مغولان و تسخیر ایرانزمین به دست آنان بررسی جامعه‌شناسانه و تاریخ‌نگارانه شود. تداوم و تسلسل تغییرات اجتماعی دوره میانه ایران و بازتولید شدن ساختارها و کنشگران سلسه‌ها و در بطن هر حکومت در جمع‌بندی و نتیجه‌گیری پایان کتاب بازتاب یافته است.
بافت پیچیده تيوری‌های جامعه‌شناسی غالبا دشواری درک عمومی از مفاهیم کاربردی در چارچوبهای نظری جامعه‌شناسانه را ایجاد می‌کند، اما مولف این کتاب سعی کرده است از یک چارچوب نظری برای بازگشایی افق جدیدی در درک رویدادهای تاریخی استفاده کند که ضمن همخوان‌سازی و ساده‌سازی، متن را دچار دشواری فهم نسازد. حفظ روند تاریخی و تکیه بر روایت ساده آن باعث شده کتاب از یک رساله صرفا دانشگاهی خارج و بتواند برای مخاطب عام نیز جذابیت لازم را دارا باشد.
طرح روی جلد نشانگر تسلسل قوسی‌ها رو به تاریکی و یا روشنایی است که گویا تاریخ بیهقی‌خوانان درحال گذراست. انتخاب بنای تاریخانه برای روی جلد که خود درگیر تغییر اجتماعی مهم از معبد زردشتی به مسجد است و نشانگر تغییرات اجتماعی ایران در دوره میانه است و نیز بخش هایی از نسخه خطی تاریخ بیهقی هوشمندانه انتخاب شده است.
کتاب تغییرات اجتماعی در تاریخ میانه ایران (۶۲۸-۱۳۲ ق/۱۲۳۱-۷۵۰ م): از چشم‌انداز تاریخنگاری پارسی نوشته مریم کمالی که در انتشارات دانشگاه آمستردام در بهار امسال به چاپ رسیده اکنون در دسترس علاقمندان است.
حبیب حاجی حیدری