ورود اسلام به ایران جدا از دگرگونی تشکیلات سیاسی، با تغییر در ساختار فکری و فرهنگی همراه بود. اسلام با داشتن ساختار فکری و فرهنگی متفاوت، تغییرات اجتماعی بسیاری در زندگی مردم ایران ایجاد کرد. تغییر کاربری بسیاری از بناهای اجتماعی از پیامدهای ناگزیر این تغییرات اجتماعی بود.
محل عبادت که در ادیان مختلف صورت های متفاوت داشته است همواره از مهمترین بناهای اجتماعی ایران به حساب می رفته است. مسجد به عنوان نمود عبادتگاه مسلمانان از مهمترین بناهایی بود که خیلی زود به مهمترین بنای اجتماعی در ایران تبدیل شد. کارکرد مذهبی این بنا که در زندگی مردم ایران اهمیت حیاتی داشت در کنار دیگر کارکردهای اجتماعی و سیاسی به مسجد اهمیت بسیاری بخشید.
معماری مسجد تاریخانه که پس از مسجد جامع فهرج یزد و مسجد جامع نایین قدیمی ترین مسجد ایران است (کریمی، 1389، 98)، در کنار ویژگی های منحصر به فرد ساختاری به لحاظ سابقه کارکرد ویژگی های شاخصی دارد که موضوع بررسی ما در این مقاله است. بنای این مسجد در شهر تاریخی دامغان و بر روی بقایای یک بنای پیش از اسلامی به تاریخانه موقعیت ممتازی بخشیده است.
ورود اسلام به ایران و ایجاد تغییر در ساختار و کارکرد بناهای اجتماعی از جمله موضوعاتی است که نیاز به توجه و بررسی دقیق تر دارد. مسجد تاریخانه که سابقه ساخت آن به دوره پیش از اسلام باز می گردد به لحاظ ساختار معماری و نوع کارکرد ویژگی های منحصر به فردی دارد. این که بنای مسجد تاریخانه بر پایه های بنایی پیش از اسلامی همراه با تغییر در ساختار و کاربری بنا بوده است موضوعی است که تا کنون مورد بررسی قرار نگرفته است. این مقاله با تحلیل منابع نشان می دهد که بنای مسجد تاریخانه با تغییرات جزئی در ساختار بنا و تداوم کاربری پیشین آن همراه است.
مسجد تاریخانه در جنوب شرقی شهر تاریخی دامغان قرار دارد. آندره گدار ساخت این مسجد را بین سال های 130 تا 170 و در دوره هارون الرشید می داند (گدار، 1312، 109 ) و محمدکریم پیرنیا با دقت بیشتر تاریخ بنای آن را 160 عنوان کرده است (پیرنیا، 1384، 134).
بنای مسجد تاریخانه بر اساس سبک معماری خراسانی صورت گرفته که ریشه در تاریخ پیش از اسلام دارد و تا زمان آل بویه و دیلیمان ادامه داشته است (همان). بارزترین ویژگی شیوه معماری خراسانی دربناهای این دوره استفاده از پلان ابتدایی مساجد عربی و شیوه ساخت و ساز دوره های پیش از اسلام به ویژه ساسانی با کاربست اشکانی است (کریمی، 1389، 96).
مسجد تاریخانه در وسط دارای یک صحن مرکزی باز به ابعاد 72/26 متر طول و 72/25 متر عرض است که دور تا دور آن را رواق های سرپوشیده فراگرفته اند. بدین ترتیب که 22 دهنه طاق به صحن مرکزی مسجد باز می شود. این مسجد دارای ایوانی بزرگ به طول 4/12 متر و عرض 5/3 متر است (کریمی، 1389، 97). محیط ستون های مدور این مسجد بین 90/4 تا 97/4 متر است و ارتفاع هر ستون از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 28/4 متر و تا پشت بام 6 متر است. آجرهای بنا به سبک آجرچینی دوره اشکانی و ساسانی، افقی و عمودی روی هم چیده شده اند (امین، 1380، 63).
طاق ها از آجر، ستون های مدور و هر طاق به قطر یک و نیم تا یک متر و شصت سانتیمتر است.
قسمت عمده پوشش مسجد مانند مسجد جامع فهرج از طاق های گهواره ای که به طاق های دوره ساسانی شبیه اند تشکیل شده و این طاق ها بر روی قومس ها و ستون های محکم زده شده اند.[1] بر روی این قوس نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند. دهانه طاقی که در مرکز سمت قبله قرار گرفته از دهانه های دیگر عریض تر و بلندتر ساخته شده است. بدین ترتیب، شبستان ستون دار و طاق های بلند مسجد تاریخانه که به سبک چهار ایوانی یا چهار صفه ساخته شده، تقلید کاملی از معماری دوره ساسانی است و به علاوه، به مرکز بنا، جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، جلوه خاصی داده است.
آجر و خشت از عناصر معماری است که در بنای مسجد تاریخانه به کار رفته است. کف صحن مرکزی مسجد تاریخانه بر خلاف ساختمان های بزرگ دیگر به جای سنگ فرش یا آجرفرش تنها با ماده ای آهکی یا گچی پوشیده شده است. صحن مرکزی مسجد با صفحه های طاقدار جانبی همسطح است و با هیچ پله یا بریدگی عمودی متمایز نشده است (امین، 1380، 63).
قوس ها و ستون های مسجد تاریخانه از آجر ساخته شده اند ولی در دیگر قسمت های مسجد از خشت استفاده شده است. برای استحکام و اتصال در قوس های مسجد چوب به کار رفته است و ستون های مختلف گچ اندود شده اند. دکتر اریک اشمیدت کاشف تپه حصار دامغان که در صحن و رواق مسجد حفاری کرده است، می نویسد که آجرهای بزرگ مسجد تاریخانه که شبیه آجرهای تپه حصار (قصر متعلق به پادشاه ساسانی) است، بر این دلالت دارد که این مسجد به شیوه ساخت و ساز عصر ساسانی و یا بر روی یا در کنار یکی از ساختمان های عصر ساسانی بنا شده باشد.
(Eschmidt, Erich, 1937, pp. 12-16).
این مسجد را «مسجد چهل ستون» نیز خوانده اند. اما این تعبیر به این معنی نیست که تعداد ستون های مسجد دقیقا چهل عدد باشد، بلکه تنها کنایه از کثرت ستون هاست (امین، 1380، 62). داشتن ایوان بزرگ به طرز بناهای ساسانی و طاق های ضربی و در جهت قبله در میان فضای مربع و مستطیل شکل وسیعی که در اطراف ایوان است از جمله ساختارهای بناست که آن را به ساخت بناهای ساسانی نزدیک می کند (گدار، 1312، 102).
ساخت مناره یا همان میل در ایران به دوره پیش از اسلام باز میگردد که قدیمی ترین آن میل اژدها مربوط به دوره اشکانی در استان فارس، میل چهارگوش فیروزآباد فارس متعلق به دوره ساسانی و کهن ترین نمونه عهد اسلامی آن در قم قرار دارد. مناره ها را در مناطق کویری از دیرباز به منظور راهنمایی مسافران و کاروان ها در جاده ابریشم و ادویه می ساختند و بعد در عصر اسلامی از این مناره ها علاوه بر استفاده به عنوان برج راهنما برای گفتن اذان هم استفاده می کردند (امین، 1380، 62).
اولین منارهها در ایران بر روی پلان چهار و هشت وجهی ساخته می شده که طی گذر زمان منارههای استوانهای جایگزین آن شده است. تاریخانه را به همراه مساجدی چون مسجد جامع فهرج و مسجد جامع نائین می توان در زمره نخستین مساجدی دانست که در آن میل یا مناره به کار رفته است (کریمی، 1389، 98). دکتر کریستین ویلسن مناره مسجد تاریخانه را نخستین مناره مدور ایران می داند (ویلسن، 1366، ج2، 158).
منار قدیمی مسجد تاریخانه با سطح مقطع چهارگوش در ضلع غربی مسجد خودنمایی می کند که امروزه تنها اثری از آن باقی مانده است. منار جدید، آن طور که از کتیبههای مشتمل بر خط کوفی آن[2] برمیآید «در کنار جایگاه منار پیشین و در سال 417 یا 420 و در عهد سلجوقیان به فرمان بختیاربن محمد حاکم ایالت قومس که از طرف منوچهر بن قابوس ملقب به ملک المعالی (403-424) حکومت قابوس را داشته ساخته شده است. بقعه پیر علمدار در دامغان از آثار این امیر و آرامگاه پدر اوست (مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، 1383، 76). این منار دارای 26 متر ارتفاع، 86 پله، آجرهایی با ضلع 22 متر و ضخامت 4 سانتی متر و هم چنین میزان 5/3 متر سطح مقطعی که از پایین به بالا از قطر آن کاسته می شود (کریمی، 1389، 98). منار از پایین به بالا با چهار طرح مختلف با نقوش هندسی، نماسازی شده است. هر یک از این اشکال و نقوش هندسی از هفت بند تشکیل شده که نماد عرفانی تکمیل و اتمام مراتب عرفانی است (امین، 1380، 62؛ شارق، 1347، 19).
توجه به نوع معماری و نام اثر می تواند ما را در حل مساله و تغییر یا تداوم ساختار و کارکرد معماری تاریخانه رهنمون شود. واژه تاری در زبان های ترکی، ترکمنی و جغتایی-مغولی به معنی خداست. بنابراین تاریخانه به معنای «خانه خدا» است (امین، 1380، 61). گرچه بنای این مسجد به دوره اول خلافت عباسی و پیش از تسلط ترکان باز می گردد، بازسازی مسجد تاریخانه دامغان در عصر غزنویان و سلجوقیان صورت گرفته و نام آن به تاریخانه تبدیل شده است (امین، 1380، 61). برخی معتقدند که این محل دردوره پیش از اسلام آتشکده بوده و بعد از تسلط اعراب آن را تاریخانه خوانده و کم کم خانه به تاریخانه تبدیل شده است (شارق، 1347، 17). شاکله اصلی مسجد تاریخانه دامغان را با سونداژهای صورت گرفته در اطراف و پیدایی آثار کاخ ساسانی با ستونهایی مشابه ستونهای تاریخانه به دوره پیش از اسلام در قالب یک آتشکده نسبت می دهند که پس از اسلام به صورت مسجد کنونی تغییر شکل داده است (کریمی، 1389، 95). فواید استفاده از بنایی از قبل مانده، راحتی، ارزانی، موقعیت مناسب، صرفه جویی در زمان و نیرو و البته مردم را به کیش خود خواندن از جمله انگیزه های تغیییر کاربری آتشکده به مسجد است (براند، 1386، 70-71).
برخی دیگر علت نامگذاری این بنا به تاریخانه را بر اساس ساختار معماری آن می دانند. مسجد تاریخانه دامغان مانند مسجد جامع فهرج از نظر معماری شباهت بسیار به کاخ های ساسانی دارد و احتمال دارد که مسجد تاریخانه پیش از ورود اسلام یکی از بناهای سلطنتتی دوره اشکانیان و ساسانیان بوده است. بر این اساس برخی از محققان بر این باورند که منظور از واژه خدا همان طور که از «خدای نامک» ها و شاه نامه های دوره ساسانی پیداست به معنی خانه شاه یا قصر سلطنتی است و با ورود اسلام و تبدیل شدن کاخ به مسجد همچنان نام خدا را حفظ کرده است (امین، 1380، 61). شباهت های معماری بین مسجد تاریخانه و از جمله ستون های آجری گچ بری شده موجود در هر دو بنا، محققان را به این باور واداشته است که این بنا یادگاری از معماری خالص یک کاخ ساسانی است (امین، 1380، 62).
ایستویک که در زمان نادر شاه به دامغان مسافرت کرده است، تاریخانه را خرابه یکی از معابد یا یکی از قصرهای زمان اشکانیان دانسته است و گروهی نیز معتقد هستند که این مسجد روی بنای قدیمی تری ساخته شده است (شارق، 1347، 17). بهره گیری از طاقهای تخم مرغی و گهواره ای، ستون های مستحکم و عریض، نحوه آجرچینی و تاثیرپذیری از بافت بناهایی چون کاخ فیروزآباد و کاخ سروستان استوبک را به اشتباه انداخته است (کریمی، 1389، 96).
تغییر ساختاری مسجد تاریخانه از کاخ یا آتشکده به عبادتگاهی خاص مسلمانان هرگز تغییر بنیادینی نبوده و بنا به شواهد باستان شناسی و منابع مکتوب با اصلاحات سطحی و متناسب با نیاز جامعه همراه بوده است. ولی بررسی تغییر کاربری مسجد پیچیدگی های بیشتری دارد. آن چه تداوم معماری بنای تاریخانه به لحاظ کاربری را نشان می دهد تقدس بناست. محل عبادت همواره در ادیان مختلف از جمله زرتشتی و اسلام تقدس و حرمت ویژه ای داشته است و از این رو با قبول این فرض که مسجد تاریخانه در اصل آتشکده بوده است به نظر می رسد این بنا همچنان کاربرد مذهبی و اجتماعی خود را حفظ کرده است. از سوی دیگر حرمت شاهان در فرهنگ ایرانی و این که آنها دارای فره ایزدی هستند به شاهان و بناهای متعلق به آنها حرمت ویژه ای می بخشیده است، بویژه آن که در ادبیات ایرانی از شاهان با عنوان خدا یاد شده است. با پذیرش این فرضیه که مسجد تاریخانه پیشتر کاخ ساسانی بوده است و با توجه به این که مسجد یا هر عبادتگاه دیگری می بایست در مکانی مقدس بنا شود نشان می دهد که تاریخانه با تبدیل شدن به مسجد همچنان تقدس خود را حفظ کرده است و اگر تقدس یک بنا را بخشی از کارکرد آن در نظر بگیریم این بنا با تغییرات اندک ساختاری، کارکرد خود را تداوم بخشیده است.
مریم کمالی
منابع
پیرنیا، محمدکریم (1384)، سبکشناسی، معماری ایرانی، تهران: انتشارات معمار.
ویلسن، کریستی (1366)، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران: فرهنگسرا.
هیلن براند، رابرت (1386)، معماری اسلامی، ایرج اعتصام، تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامهریزی شهری (شهرداری تهران).
امین، سیدحسن، مسجد تاریخانه دامغان، کتاب ماه هنر، فروردین و اردیبهشت 1380، ش 31 و 32، 61-63.
شارق، احمد، تاریخانه: معبد تاریخانه ایران، هلال، 1347، ش 85، 17-19.
کریمی، علیرضا، درآمدی بر معماری نخستین مساجد با نظر به تاریخانه دامغان، کتاب ماه هنر، 1389، ش141، 92-99.
گدار، آندرو، تاریخانه دامغان، هنر و معماری، 1312، ش2، 101-109.
افشارفر، ناصر، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد شماره 33، مرداد و شهریور 1376، صص 86-93.
Eschimdt, Erich, “Excavations at Tepe Hissar”, Philadelphia, The University of Pennsilvania Press, 1937, pp. 12-16.
[1]. با آن که در منابع طاق های مسجد را به صورت تخم مرغی و گهواره ای توصیف کرده اند، اما پس از تخریب مسجد بر اثرعواملی چون زلزله، طاق های آن به صورت جناغی بازسازی شده است (کریمی، 1389، 98).
[2].. «بسم الله. امر ببناء هذه المناره الحاجب الجلیل: ابوحرب بختیار بن محمد، فی ولایه الامیر السید الاجل فلک المعالی» (افشارفر، 1376، 91).