نمایش موارد بر اساس برچسب: Ayyar
سفر بر رمز و راز اندیشه حروفیه از ایران عصر میانه تا آناتولی و بالکان
در دوران مغول و ایلخانی (617-735) و سپس تیموری (771-911) تفکراتی شکل گرفت که از دوره پیش از آن بسیار متمایز بود. از جمله این تفکرات حروفیه است که به جای حل مسائل پیچ در پیچ و دشوار جامعه ایران که نخبگان اجتماعی را به تفکر و چارهاندیشی میطلبید، به کشف دنیای پر رمز و راز حروف میپرداخت. این تفکر که در دوره تیمور (771-807) ایجاد شد، به جای بررسی واقعیتهای اجتماعی و حل دشواریهای آن، با توجه به قدرت ایجاد کلام که آدمی را از دیگر موجودات متمایز میساخت، به کشف رمز حروف و سپس بنیان گذاشتن پیچیدگیهای دیگری پرداختند که تنها علاقهمندان این اندیشه و جویندگان رمز و رازهای آن را مخاطب میساخت و راهی برای برون رفت از دشواریهای جامعه نمیگشود.
فاتح اسلوئر، دانشیار رشته تاریخ دانشگاه تاب آنکارا در کتاب«حروفیه» که در سال 2014 منتشر شده است به بررسی نسخ خطی حروفیان قلمرو امپراتوری عثمانی و بالکان میپردازد تا بخشهایی از اندیشه آنها را رمزگشایی کند. کتاب دیگری از او با عنوان «حروفیه، از ابتدا تا کنون با استناد به منابع دست اول» با ترجمه داوود وفایی در سال 1391 توسط انتشارات مولی انتشار یافته است. او در اثر جدید به زوایای دیگری از تفکر حروفیه میپردازد که در مقاله «اقیانوس حروف، نگاهی گذرا به اندیشه حروفیه» به فرازهایی از آن اشاره میکند.
نویسنده در ابتدا از فضلالله استرآبادی (740-796/798) مشهور به حلالخور روایت میکند. پدر فضلالله قاضیالقضات استرآباد بود و از این رو اعتبار در استرآباد داشت. استرآبادی در ابتدا با طاقیهدوزی (دوختن نوعی کلاه) روزگار میگذراند ولی سفرهای او به اصفهان، مکه و تبریز و تفکراتی که در ذهن داشت مسیر زندگی او را تغییر داد. اشراف او به علوم غریبه و رموز تصوف و حکمت، و تسلط بر علم اسماء، حروف، جفر و اعداد، او را به بنیان گذاشتن تفکر حروفیه هدایت کرد.
اندیشه حروفیه در دوره تیمور در منطقه استرآباد شکل گرفت و به سرعتی شگفت در تمام ایران گسترش یافت. از شاگردان فضلالله میتوان به سید عمادالدین نسیمی شیرازی و شیخ ابوالحسن اصفهانی، معروف به علیالاعلی ، اشاره کرد. نویسنده از این که سیاستمردان تیموری در اندیشه حروفیه که در ظاهر کاری به قدرت نداشت چه یافته بودند که آنها را به قتل و عام حروفیان واداشت سخنی به میان نمیآورد. هر چه هست میرانشاه (799-810) فرزند تیمور حاکم آذربایجان ، به امر تیمور، فضلالله استرآبادی را از شروان احضار کرد و به فتوای علمای عصر به قتل رساند. مهمترین اثر او کتاب «جاوداننامه» در دو بخش جاودان کبیر و جاودان صغیر تنظیم یافته است.
تفکر حروفیه که در ایران عصر تیموری امکان تداوم نمییافت، در آناتولی و تحت حمایت محمد دوم عثمانی (835-859) به حیات خود ادامه داد. علی الاعلی یکی از طرفداران او به آناتولی گریخت و در آنجا به خانقاههای بکتاشیان وارد شد و شروع به تبلیغ اندیشه حروفیان به جای عقیده آنها کرد. مساله رقابت و یا تعامل دو اندیشه حروفیه و بکتاشیه جای بررسی و توجه بسیار دارد. نفوذ سریع و شگفتآور آن در میان مردم عثمانی باز صاحبان قدرت را نگران ساخت و دور جدیدی از قتل و عام حروفیان بعد از سلطان محمد فاتح آغاز شد. ولی تفکر حروفیه اینبار به بالکان رفت.
اسلوئر علت استفاده حروفیان از رمز برای انتقال پیام خود را نگرانی از ساختار سیاسی می داند که نمیتوانست اندیشههای ناسودمند برای قدرت خود را تاب بیاورد. نیز فلسفه اندیشه حروفیه که با حروف و رمز و راز آن برای انتقال پیام گره خورده بود، درک تفکرات آنها را پیچیده میکند. نویسنده بر اساس فرهنگ لغاتی که از مجموعه آثار حروفیان نوشته است، سعی در بازگشایی برخی از این رمزها دارد. بسیاری از این رمزها با ترکیب کلمات و اعداد فارسی و ترکی به وجود آمده است.
حروفیان بر اساس تفکر اسلامی که به بررسی ذات و صفات خدا میپردازد، کلام را یکی از صفات خداوند میدانند. آنها بر اساس این آیه قرآن که «و یقول له کن فیکون» و این که کلام خدا یعنی «بشو» برابر با ایجاد می شود نتیجه میگیرند که خداوند که انسان را جانشین خود در زمین قرار داده کلام را که از صفات ویژه خودش است به انسان داده است و به همین خاطر پی بردن به رازهای هستی تنها با پرداختن به پیچیدگیهای کلام ممکن میشود.
حروفیان بر اثر سفر از ایران تا آناتولی و بالکان و متاثر از اندیشه اسلامی در خلق آثار خود از ترکیب زبانهای پارسی، عربی و ترکی بهره برده اند. از آنجا که حروفیان سعی دارند به کمک حروف به کشف پیوند وجود خداوند و انسان بپردازند، با توجه به صدای آدمی، خطوط صورت، دندانها و استخوانهای او علت 32 حرف بودن زبان فارسی و نیز 28 حرف بودن زبان عربی را توجیه میکنند. حتی آداب مختلف اسلامی از جمله تعداد رکعتهای نماز و طواف و نیز نشانههای موجود در طبیعت از جمله خط میان برگ و خرما که از آن تعبیر به خط استوا میشود از این قاعده مستثنی نیست.
اسلوئر ضمن اشاره به این که حروفیان اساسا شافعی مذهب بوده و از اندیشه تشیع نیز متاثر بودهاند، به برخی از آیات قرآن و احادیث قدسی میپردازد که حروفیان برای توجیه تفکرات خود به آنها توجه داشتهاند:
خلق الله تعالی آدم علی صورته و علی صوره الارض
الرحمن علی العرش استوی
خلق الارض و السماوات فی سته الایام
و کان عرش علی الماء
انی جاعل فی الارض خلیفه
و علم آدم اسماء کلها
انما تولوا فثم وجه الله
این که زمینههای اجتماعی اندیشه حروفیه چه بود و چه مناسبتی با ساختار قدرت داشت که سیاستمردان آن را تاب نمی آوردند موضوعی است که باید با دقت و توجه به ساختار اجتماعی ایران عصر میانه مورد بررسی قرار گیرد. به عبارت دیگر در کنار توجه به اندیشه حروفیه، میبایست به ساختار اجتماعی که این اندیشه را پذیرا میشود توجه داشت. نفوذ اجتماعی حروفیه در ایران و سپس آناتولی و بالکان از یک سو و تداوم آن در ایران از طریق نقطویان و به چالش کشیدن اندیشه بکتاشیان در آناتولی هنوز جای توجه و تعمق دارد. اسلوئر ولی با تمرکز بر حروفیان منطقه بالکان که بسیاری از نسخ خطی مورد استفاده وی در این منطقه نگهداری میشود یکی از مباحث مهم کتاب خود را به تاثیر گرفتن اندیشه حروفیه از مسیحیت اختصاص میدهد.
مریم کمالی