نمایش موارد بر اساس برچسب: Mongol Invasion

دکتر روی متحده استاد تاریخ دانشگاه هاروارد است. او در سال 1970 از پایان‌نامه دکترای خود با عنوان «اوضاع اداری حکومت آل‌بویه» زیر نظر دکتر همیلتون گیب و ریچارد فرای در دانشگاه هاروارد دفاع کرد. دکتر متحده در طی سی سال گذشته دروس بسیاری در زمینه تاریخ میانه و معاصر خاورمیانه تدریس کرده است که دو درس پایانی آنها عبارت بودند از «خواندن و بررسی متون تاریخی، جغرافیایی و تراجم به زبان عربی» و «تاریخ تشیع».

دکتر متحده کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته که موضوعات متنوع آنها از دامنه وسیع حوزه علاقه‌مندی وی از تاریخ دوره عباسی در قرن هشتم میلادی گرفته تا جریان‌های فکری و سیاسی در عصر امروز حکایت دارد. بخشی از کارهایی که ایشان در زمینه تاریخ عصر میانه نگاشته‌اند عبارتند از:

‌تاریخ اجتماعی ایران در عصر آل‌بویه: وفاداری و رهبری در ادوار آغازین جامعه اسلامی، ترجمه محمد دهقانی، تهران: نامک، 1394.

Angeliki E. Laiou, Roy P. Mottahedeh, eds. “The Idea of Jihad in Islam before the Crusades”. The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World, Dumbarton Oaks, (2001).

“Pluralism and Islamic Traditions of Sectarian Divisions,” in Pluralism and Diversity in Islam ed. Zulfikar Hirji, I.B. Tauris, 2010.

 “Faith and Practice: Muslims in Historic Cairo,” in Living in Historic, Cairo: Past and Present in an Islamic City ed. Farhad Daftary, Elizabeth Fernea and Azim Nanji, University of Washington Press, 2010.

“The Idea of Iran in the Buyid Dominions,” in Early Islamic Iran, ed. Edmund Herzig and Sarah Stewart I.B. Tauris, 2012.

 “The Abbasid Caliphate in Iran (pp.57-89)” in The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs the Cambridge History of Iran v.4:, ed. Richard N. Frye  Cambridge University Press, 1975.

“Finding Iran in the Panegyrics of the Ghaznavid Court” in Medieval Central Asia and the Persianate World, ed. A.C.S. Peacock and D.G. Tor, I.B. Tauris, 2015.

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دکتر متحده ایده ایران در دوره میانه است که وی در دو مقاله اخیر خود به طور جدی آنها را دنبال کرده و ما دراینجا به بررسی آنها می‌پردازیم. همان طور که از عنوان مقاله برمی‌آید «ایده ایران در دوره آل ‌بویه» تلاش‌ها و اقدامات سلسله آل‌ بویه (320-447) در احیای سنت پادشاهی ایرانی را مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌‌دهد. آل بویه همانند بسیاری دیگر از دودمان‌های محلی، خود را از تبار شاهان ایران می‌دانستند. آنها «رزم‌آورانی بودند از کرانه شهرهای دریای مازندران که ...به تدریج موفق به بنای سلسله‌ در فلات ایران شدند» (2012، 153). متحده به برخی از اقدامات امرای آل بویه از جمله عضدالدوله در استفاده دوباره ازعنوان «شاهنشاه» بر روی سکه‌ها، تقلید آگاهانه از شاهان ساسانی و احیای جشن‌های ایرانی سده و مهرگان اشاره می‌کند (همان). قرار دادن سنگنوشته‌هایی در پرسپولیس بر  سردر ورودی کاخ داریوش توسط عضدالدوله و در ادامه اقدام پسرش بهاءالدوله در قرار دادن سنگ‌‌نوشته‌هایی از دوران خود در کنار آثاری از شاهان ساسانی با سیاست‌های آل بویه در احیای پادشاهی ایران پیش از اسلام هماهنگی دارد (2012، 153-154).

مساله اصلی که ایشان در مقاله «ایده ایران در دوره آل ‌بویه» دنبال می‌کند آن است که آل بویه برخلاف اقداماتی که به برخی از آنها اشاره شد و همه در راستای «پیوند احساسی» آل بویه به ایران و اندیشه ایران‌شهری است، نه تنها علاقه‌ای به یادگیری زبان پارسی دری که در بخش‌های خاوری ایران بویژه خراسان معمول بود نداشتند، بلکه از حامیان جدی زبان و فرهنگ عربی بودند: «دربار آل‌بویه در جنوب غربی ایران در گسترش و پویایی زبان عربی بسیار کوشا بود، تا آنجا که گاه امیران سعی داشتند در توجه به زبان عربی گوی سبقت از پیشینیان خود بربایند» (2012، 155).

دکتر متحده علت توجه آل بویه به زبان عربی را در سه زمینه دنبال می‌کند. اول آن که آل بویه به شدت تحت تاثیر بغداد بودند که مرکز اصلی قدرت آنها بود. دوم آن که همان‌طور که ریچارد فرای عنوان می‌کند آل بویه تحت نفوذ موبدان زرتشتی بودند که در ایالاتی مثل فارس به زبان پهلوی می‌نوشتند، از این رو زرتشتیان در آن دوره از نگارش به زبان پارسی دری پرهیز داشتند (2012، 157). مسائل مذهبی سومین علتی است که وی برای معمول بودن زبان عربی در دربار آل بویه می‌آورد. ایشان مطرح می‌‌کند که آل بویه حامی مذهب تشیع بودند که متون آن اغلب به زبان عربی نگارش می‌یافت و در مناطق مرکزی و جبال ایران این زبان معمول بود، بنابراین آل بویه انگیزه‌ای برای ترجمه این متون به زبان پارسی نداشتند (2012، 152).

در مقاله «یافتن اندیشه ایران‌گرایی در مدایح دربار غزنوی» دکتر متحده ایده ایران را در آثار شاعران دربار غزنوی از جمله عنصری، اسجدی، فرخی، و منوچهری دنبال می‌کند، شاعرانی که «از زمان ظهور آنها به بعد دربار شاهان در ایران تنها با حضورآن شاعران شکوه و عظمت می‌یافت» (2012، 129).از نظر دکتر متحده شاعران دربار سلطان محمود (389-421) و سلطان مسعود (421-432) را ایران‌شاه و خسرو ایران می‌دانستند (2015، 131).

 او معتقد است که میان سلاطین غزنوی و شاعران ارتباط دوسویه‌ای وجود داشته است. سلاطین به دنبال آن بودند که اقدامات مهم و نیز زمانه خویش را جاودانه سازند و شاعران از حاکمان انتظار داشتند که آنها را در گذران زندگی و نیز حفظ و ماندگاری آثارشان یاری رسانند: «در سرزمین‌های پارسی زبان، شکوه شاهانه چه در نگاه شاعر و حامی او در دربار و چه در نظر مردم آن روزگار با مفهوم ایران گره خورده بود» (1215، 139).

 شاعران آگاهانه بر آن بودند که مرزهای ایران را از توران، یعنی سرزمین ترکان در شرق مشخص سازند: «ایران را با نام سرزمین شاهنشاه می‌شناسند در برابر توران، منطقه‌ای تا شمال و شرق رود جیحون که تقریبا شامل همان بخش‌هایی می‌شود که ما با عنوان آسیای مرکزی یا ترکستان می‌شناسیم» (1215، 132). دغدغه دیگر شاعران متمایز کردن ایران و سرزمین‌های عجم از قلمرو اعراب بود. متحده برای اثبات این موضوع ابیات بسیاری از شاعران غزنوی را شاهد می‌آورد تا اهمیت ایده شاهنشاهی ایران و سنت ایران‌شاهی را که در ادبیات قرن پنجم و ششم به اوج شکوفایی خود رسیده بود مورد تاکید قرار دهد.

مریم کمالی

  در دوران مغول و ایلخانی (617-735) و سپس تیموری (771-911)  تفکراتی شکل گرفت که از دوره پیش از آن بسیار متمایز بود. از جمله این تفکرات حروفیه است که به جای حل مسائل پیچ در پیچ و دشوار جامعه ایران که نخبگان اجتماعی را به تفکر و چاره‌اندیشی می‌طلبید، به کشف دنیای پر رمز و راز حروف می‌پرداخت. این تفکر که در دوره تیمور (771-807) ایجاد شد، به جای بررسی واقعیت‌های اجتماعی و حل دشواری‌های آن، با توجه به قدرت ایجاد کلام که آدمی را از دیگر موجودات متمایز می‌ساخت، به کشف رمز حروف و سپس بنیان‌ گذاشتن پیچیدگی‌های دیگری پرداختند که تنها علاقه‌مندان این اندیشه و جویندگان رمز و رازهای آن را مخاطب می‌ساخت و راهی برای برون رفت از دشواری‌های جامعه نمی‌گشود.

  فاتح اسلوئر، دانشیار رشته تاریخ دانشگاه تاب آنکارا در کتاب«حروفیه» که در سال 2014 منتشر شده است به بررسی نسخ خطی حروفیان قلمرو امپراتوری عثمانی و بالکان می‌پردازد تا بخش‌هایی از اندیشه آنها را رمزگشایی کند. کتاب دیگری از او با عنوان «حروفیه، از ابتدا تا کنون با استناد به منابع دست اول» با ترجمه داوود وفایی در سال 1391 توسط انتشارات مولی انتشار یافته است. او در اثر جدید به زوایای دیگری از تفکر حروفیه می‌پردازد که در مقاله «اقیانوس حروف، نگاهی گذرا به اندیشه حروفیه» به فرازهایی از آن اشاره می‌کند.

  نویسنده در ابتدا از فضل‌الله استرآبادی (740-796/798) مشهور به حلال‌خور روایت می‌کند.  پدر فضل‌الله قاضی‌القضات استرآباد بود و از این رو اعتبار در استرآباد داشت. استرآبادی در ابتدا با طاقیه‌دوزی (دوختن نوعی کلاه) روزگار می‌گذراند ولی سفرهای او به اصفهان، مکه و تبریز و تفکراتی که در ذهن داشت مسیر زندگی او را تغییر داد. اشراف او به علوم غریبه و رموز تصوف و حکمت، و تسلط بر علم اسماء، حروف، جفر و اعداد، او را به بنیان‌ گذاشتن تفکر حروفیه هدایت کرد.

  اندیشه حروفیه در دوره تیمور در منطقه استرآباد شکل گرفت و به سرعتی شگفت در تمام ایران گسترش یافت. از شاگردان فضل‌الله می‌توان به سید عمادالدین نسیمی شیرازی و شیخ ابوالحسن اصفهانی، معروف به علی‌الاعلی ، اشاره کرد. نویسنده از این که سیاست‌مردان تیموری در اندیشه حروفیه که در ظاهر کاری به قدرت نداشت چه یافته بودند که آنها را به  قتل و عام حروفیان واداشت سخنی به میان نمی‌آورد. هر چه هست میرانشاه (799-810) فرزند تیمور حاکم آذربایجان ، به امر تیمور، فضل‌الله استرآبادی را از شروان احضار کرد و به فتوای علمای عصر به قتل رساند.  مهم‌ترین اثر او کتاب «جاودان‌نامه» در دو بخش جاودان کبیر و جاودان صغیر تنظیم یافته است.

 تفکر حروفیه که در ایران عصر تیموری امکان تداوم نمی‌یافت، در آناتولی و تحت حمایت محمد دوم عثمانی (835-859) به حیات خود ادامه داد. علی الاعلی یکی از طرفداران او به آناتولی گریخت و در آنجا به خانقاه‌های بکتاشیان وارد شد و شروع به تبلیغ اندیشه حروفیان به جای عقیده آنها کرد. مساله رقابت و یا تعامل دو اندیشه حروفیه و بکتاشیه جای بررسی و توجه بسیار دارد. نفوذ سریع و شگفت‌آور آن در میان مردم عثمانی باز صاحبان قدرت را نگران ساخت و دور جدیدی از قتل و عام حروفیان بعد از سلطان محمد فاتح آغاز شد. ولی تفکر حروفیه این‌بار به بالکان رفت.

  اسلوئر علت استفاده حروفیان از رمز برای انتقال پیام خود را نگرانی از ساختار سیاسی می داند که نمی‌توانست اندیشه‌های ناسودمند برای قدرت خود را تاب بیاورد. نیز فلسفه اندیشه حروفیه که با حروف و رمز و راز آن برای انتقال پیام گره خورده بود، درک تفکرات آنها را پیچیده می‌کند. نویسنده بر اساس فرهنگ لغاتی که از مجموعه آثار حروفیان نوشته است، سعی در بازگشایی برخی از این رمزها دارد. بسیاری از این رمزها با ترکیب کلمات و اعداد فارسی و ترکی به وجود آمده است.

  حروفیان بر اساس تفکر اسلامی که به بررسی ذات و صفات خدا می‌پردازد، کلام را یکی از صفات خداوند می‌دانند. آنها بر اساس این آیه قرآن که «و یقول له کن فیکون» و این که کلام خدا یعنی «بشو» برابر با ایجاد می شود نتیجه می‌گیرند که خداوند که انسان را جانشین خود در زمین قرار داده کلام را که از صفات ویژه خودش است به انسان داده است و به همین خاطر پی بردن به رازهای هستی تنها با پرداختن به پیچید‌گی‌های کلام ممکن می‌شود.

  حروفیان بر اثر سفر از ایران تا آناتولی و بالکان و متاثر از اندیشه اسلامی در خلق آثار خود از ترکیب زبان‌های پارسی، عربی و ترکی بهره برده اند. از آنجا که حروفیان سعی دارند به کمک حروف به کشف پیوند وجود خداوند و انسان بپردازند، با توجه به صدای آدمی، خطوط صورت، دندان‌ها و استخوان‌های او علت 32 حرف بودن زبان فارسی و نیز 28 حرف بودن زبان عربی را توجیه می‌کنند. حتی آداب مختلف اسلامی از جمله تعداد رکعت‌های نماز و طواف و نیز نشانه‌های موجود در طبیعت از جمله خط میان برگ و خرما که از آن تعبیر به خط استوا می‌شود از این قاعده مستثنی نیست.

  اسلوئر ضمن اشاره به این که حروفیان اساسا شافعی مذهب بوده و از اندیشه تشیع نیز متاثر بوده‌اند، به برخی از آیات قرآن و احادیث قدسی می‌پردازد که حروفیان برای توجیه تفکرات خود به آنها توجه داشته‌اند:

خلق الله تعالی آدم علی صورته و علی صوره الارض

الرحمن علی العرش استوی

خلق الارض و السماوات فی سته الایام

و کان عرش علی الماء

انی جاعل فی الارض خلیفه

و علم آدم اسماء کلها

انما تولوا فثم وجه الله

  این که زمینه‌های اجتماعی اندیشه حروفیه چه بود و چه مناسبتی با ساختار قدرت داشت که سیاست‌مردان آن را تاب نمی آوردند موضوعی است که باید با دقت و توجه به ساختار اجتماعی ایران عصر میانه مورد بررسی قرار گیرد. به عبارت دیگر در کنار توجه به اندیشه حروفیه، می‌بایست به ساختار اجتماعی که این اندیشه را پذیرا می‌شود توجه داشت. نفوذ اجتماعی حروفیه در ایران و سپس آناتولی و بالکان از یک سو و تداوم آن در ایران از طریق نقطویان و به چالش کشیدن اندیشه بکتاشیان در آناتولی هنوز جای توجه و تعمق دارد. اسلوئر ولی با تمرکز بر حروفیان منطقه بالکان که بسیاری از نسخ خطی مورد استفاده وی در این منطقه نگهداری می‌شود یکی از مباحث مهم کتاب خود را به تاثیر گرفتن اندیشه حروفیه از مسیحیت اختصاص می‌دهد.

 مریم کمالی